Extrait du Cartulaire noir de la cathédrale St Maurice d’Angers
(Urseau)
1. Montfort : ville et
personnages
Charte CXXXII (19
décembre 1116 et après) (pages 156-158)
Bellay II de Montreuil,
ayant contesté aux chanoines de la cathédrale leurs droits sur une famille de
colliberts qui avait été partagée autrefois entre le chapître et ses ancêtres,
reconnaît que ses prétentions ne sont pas justifiées et renonce, ainsi que son
fils Giraud, à toute revendication ultérieure.
De querella pro
colibertis inter canonicos et Berlaium
Ut oblivionis noxiae
periculum solerter declinare et negligentiae damnosae caliginis importunitates
cautius evadere voleamus, quae in praesenti digna memoriae agitamus literarum
institutionibus summopere et absque dilatione commendare studeamus. Idereo (?)
nos, canonici sancti Mauricii Andegavensis, huic cartae imprimere decernimus et
posterorum nostrorum notitiae transfundere volumus qualiter.
Deo miserante, quasdam
inquietudines frequenter instantes, quas Berlaeius de Monasteriolo nobis
inferebat, viriliter terminavimus. Hic siquidem Berlaeius quamdam progeniem
collibertorum nobiscum communem habere debebat ab antecessoribus suis, quam
quidem homines sui per successionem ab antecessoribus Berlaeii jure hereditario
fiscaliter tenebant. Hanc itaque familiam habebat et fiscaliter habuerat Emeno
de ante cessoribus Berlaeii ; cujus radix Robertus pater et Altrudis mater
fuerant. Porro Robertus pater de familia beati Mauricii. Altrudis de familia,
quam Emeno de antecessoribus Berlaeii habebat per hereditatem, descenderat,
quorum proles in filios et filias, Domino donante, fructificaverat. Ceterum
facta concorditer partitione inde inter nos et ipsum Emenonem, in Castellione,
in terra nostra, in domo Emenonis, diu partem illam, quae nobis cessit
peculiariter, solutam et quietam pacifice possedimus ; Emeno quoque similiter
suam. Per partitionem autem illam cesserunt in partem nostram Girardus et
Ermengardis, altera quoque Ermengardis cognomento Grossa, Gilia et Guillelmus ;
in partem vero Emenonis. Hubertus, Martinus, Orricus, Cadilo, qui et Robertus
vocatus est, Hilarius. Sed de Ermengarde illa prima, quae nobis cessit, nata
est quaedam Aldegardis, quam tandem domnus Berlaeius suam ancillam esse,
aliquibus sibi suggerentibus, injuste reclamavit, quam avunculus illius
possidebat et per sanguinis propinquitatem illam suam ancillam esse
praeferebat.
Unde nos quidem adversus
illum Berlaeium ad denarrationem in domo nostra de Daulciis convenimus ; et
probata et audita utriusque partis ratione, cum judicium inde proferre
praepararemus, Berlaeius judicium suscipere, sicut qui justitia minime
confidebat, recusavit et quasi cum indignatione se nobis reclamantibus injuriam
intulisse dissimulavit. Sed in crastina denique dominus Berlaeius ad colloquium
cum domino nostro Renaldo episcopo, in conterminatione terrae suae et nostrae,
ad crucem Rainfredi accessit et inter alia de quibus invicem conferebant, de
frequentibus injuriis quas nobis incessanter inferebat agere coeperunt. Et
tandem, Deo inspirante et domino nostro Renaldo episcopo benigne persuadente,
dominus Berlaeius se nos indigne injuriasse recognovit. Et quia nos prius
injuste de Tetbaudo inquietaverat, totam progeniem illam, quae nobis per
partitionem, sicut superius scriptum est, contigerat, cum omni prole quae de
ipsa exierat vel processura erat, quam tamen injuste calumniabatur, et
praecipue illam Aldegardem, uxorem Tetbaudi Pelletarii, quam reclamabat,
benigne et pacifice omnino in perpetuum solutam et quietam dimisit, et
calumniam penitus deposuit. tum propter priorem calumniam de Tetbaudo sedandam
et pacificandam, tum propter amorem domini nostri Renaldi episcopi,
consanguinei sui.
Actum anno Domini M° C°
XVI°, indictione IX, epacta IV°, XIV° kalendas januarii, et prius quidem
ventilatum in domo nostra apud Daulcias et in crastino concessum et confirmatum
ad crucem Rainfredi, Ludovico rege Francorum, Fulcone, filio Fulconis comitis,
consule Andegavorum, Renaldo II, episcopo Andegavae sedis.
Ubi fuerunt isti
praesentes qui testes sunt de parte nostra
: Renaldus episcopus. Guillelmus decanus et archidiaconus Transligerensis,
Godfridus thesaurarius, Rotbertus de Vitriaco, Normannus de Doado, Otbertus,
Godfridus archipresbyter de Salmuro ; isti canonici.
Isti quoque laici :
Giraldus major ; Odo de Monteforti [Odon,
ou Eude(s), de Montfort], Aldebertus serviens. De parte domini Berlaeii : ipse
Berlaeius, Guido filius Laurentis. Goffridus de
Sancto Laudegario [Geoffroi de St Léger], Guillelmus de Turre,
Aimericus de Arthaico, et plures alii de utraque parte. Concessit hoc etiam
Giraldus, filius Berlaeii, et domina Orgoillosa, uxor Berlaeii, praesente domno
Berlaeio et praesente Roberto de Vitriaco, canonico nostro, et multis aliis,
tam de parte nostra quam de parte Berlaeii, in camera ipsius Berlaeii, apud
Monasteriolum.
Charte CXXXV (1125-1148)
(page 224)
Audebert, fils d’Eude de
Montfort, reconnaît qu’il est collibert du chapître de la cathédrale.
Recognitio Audeberti
quod colibertus esset canonicorum
(mention du XVIIème,
manuscrit 691)
Audebert, fils d’Eudes de Montfort, vint en chapître reconnoistre
qu’il tenoit de luy la liberté et qu’il l’avoit tiré de servitude : se
canonicorum collibertum esse recognovit.
Charte CXXXVI
(1125-1148) (pages 224-225)
Eude de Montfort donne
au chapître de la cathédrale le quart d’un four à Montfort, un arpent de vigne
et la plus grande partie des terres qu’il possède.
Donum Odonis de Montfort
Mention dans dom
Housseau (tome XIII) : “Odon de Montfort
donne aux chanoines de St Maurice d’Angers la quatrième partie du four de la ville de Montfort et un arpent de vigne, sous
l’évêque Ulger”.
Mention dans un résumé
français (XVIIIème) : “Octroy qu’Eudes de
Montfort fit au chapître d’une quatriesme partie d’un four à Montfort, d’un arpent de vignes qu’il
avoit acquis et de toute la terre qu’il possédoit, à la réserve de la
quatriesme partie d’une borderie et de ses vignobles, qu’il ne voulut pas
bailler, parce qu’il les tenoit de la succession de son père”.
Charte CXXXVII (pages
225-226)
Donum Gaufridi comitis
de iis quas habebat in curte de Ramoforti
(apud Ramofortem).
Charte CLII (page 245)
Concernant Odon (ou
Eude(s)) de Montfort
De Odone de Monteforti
Seul le titre de cette
charte a été conservé, qui comporte simplement le nom de Odon de Montfort.
Charte CLIII (13
septembre 1082, et entre la mi-1122 et le 11 septembre 1123) (pages 245-247)
Geoffroi Ier
de Tours, évêque d’Angers, transige avec Foulque IV
le Réchin, comte d’Anjou, au sujet des procès d’adultère et d’usure,
qui seront soumis conjointement aux juges ecclésiastiques et aux juges civils.
Plus tard, cette convention ayant été violée, le comte Foulque V le Jeune, à la
demande de l’évêque Renaud de Martigné, ordonne à son prévôt de l’observer
fidèlement.
Compositio Fulconis
comitis cum Gaufrido episcopo de adulteris et usurariis
Charte CCXXXV
(1162-1177) (pages 357-359) (extraits de la charte)
Geoffroi IV la Mouche,
évêque d’Angers (à partir de 1162), confirme l’accord intervenu, au sujet de la
terre de la Quarte, entre le chanoines de la cathédrale et Bellay III, seigneur
de Montreuil, qui, sur le point de partir à Jérusalem, reconnaît les droits du
chapître sur ce domaine.
Notitia de terra quae
dicitur Quarta
Goffridus, Dei gratia,
Andegavensis ecclesie humilis minister, universo capitulo beati Mauritii
Andegavensis, salutem.
...
Testes autem hi sunt :
Richardus archidiaconus Andegavensis, ..., Odo de Sarre, Raginaldus de Monte forti (Réginald ou Raynaud de
Mont fort), Martinus Gunbaudi, ..., Stephanus vicarius ;
hii sunt ex parte
Berlaii : Petrus Landri, ... et alii plures.
2. Epinats
Charte IV (8 février
844) (pages 11-14) (extraits de la charte)
Charles le Chauve assure
à la cathédrale d’Angers la possession des biens qu’elle avait reçus des rois
ses prédécesseurs.
Exemplar praecepti
Caroli regis de immunitate et confirmatione rerum sancti Mauricii quae sunt
villa Morenna, villa Jucundiacum, villa Spinacium,
medietas villae Cragarach, villa Cubiliacus, celle Camilliacus, villa Carnona,
cella Calonna, cella sancti Mauricii, cella beatae Genovefae, cella beati
Stephani, sub Dodone episcopo
In nomine sanctae ...
Ut autem quantitatis
sive integritatis earumdem rerum omnis propellatur ambiguitas, earum nomina
inserere huic jussimus scripto. Quae sunt ..., villa
Spinacia cum omnibus appendiciis et omni integritate, ...
Charte XIII (14 juillet
895) (pages 32-34) (extraits de la charte)
Le roi Eude donne la
villa d’Epinats à l’évêque Rainon et au chapître de la cathédrale.
Exemplar redditionis
villae Spinacii ab Odone rege sub Rainone episcopo
In nomine domini Dei
aeterni et salvatoris nostri Jesu Christi.
...
Raino, sanctae
Andegavensium sedis episcopus, humiliter nostram celsitudinem postulavit
quatinus villam nomine Spinatium ad
stipenda fratrum inibi Deo et sancto Mauritio militantium concederemus.
... concedimus
praedictae congregationi praenominatam villam ob remedio animae nostrae, cum
omni integritate ac terris cultis et incultis, vineis, pratis, pascuis ac
mancipiis utriusque sexus ad ipsam villam pertinentibus ; ...
Charte XXIII (1001)
(pages 54-55) (extraits de la charte)
L’évêque Renaud II
restitue au chapître de la cathédrale les églises
d’Epinats et de Douces, que ses parents avaient usurpées.
Exemplar restitutionis
ecclesiarum Spinacii et Daulciarum a Rainaldo II° episcopo
... et ecclesiae quas
diximus in victualibus fratrum remaneant, quarum haec sunt nomina : ecclesia Spinacii et ecclesia Daulcis.
Ego Reginaldus
episcopus, qui hanc restitutionem feci, manu (Chrismon) propria firmavi eam et
subscripsi, anno episcopatus mei XXIX.
...
Charte XXIX (26 aôut
1023) (pages 66-67) (extraits de la charte)
A l’occasion de la
dédicace de la cathédrale, Hubert de Vendôme, évêque d’Angers, renonce à
certains droits qu’il exerçait sur les terres du chapître.
Exemplar remissionis
consuetudinum de terris canonicorum ab Huberto episcopo
In nomine Dei summi,
Hubertus, humilis Andecavensium episcopus ...
...
Proinde indulgeo illis
eorumque villanis propter remissionem peccatorum meorum atque remedium animarum
praenominatorum parentum meorum, quos sane voluntas divina ante de mundanae
vitae incolatu assumptos ad hujus diei gaudia mecum in carne pertingere non
permisit, in curte illorum Spinacio
vinagii modios XV atque frumentagii modios XII singulis annis debite exinde
solitos exigi.
...
3. Apparition simultanée
des deux noms
La charte suivante
contient, ensemble, les noms d’Epinats et Montfort. On peut aussi remarquer le
nom de Rancon, qui est celui d’une famille qui fut alliée à celle de xxxx.
Charte XLV (6 janvier
1049) (pages 94-98)
Geoffroi Martel, comte
d’Anjou, et Agnès, son épouse, du consentement de l’évêque Eusèbe Brunon et du
châpitre de la cathédrale, donnent aux moines de la Trinité de Vendôme l’église
Toussaint (église de Tous les Saints) qu’avait bâtie et dotée le chantre
Girard, et font remise aux chanoines d’un certain nombre de coutumes à Doué,
Montfort et St Denis
Donum Goffridi comitis
de ecclesia Omnium Sanctorum monachis Vindocini
In Dei nomine, Goffredus
(Gosfredus) divina providentia comes atque Agnes, unico mihi amore dilectissima
uxor, utile valde, immo necessarium majorum exemplaribus comprobatum habemus
gestae rei notitiam superstitibus in posterum pro-futuram scripturae memoriae
commendare.
Quod igitur ad
sustamentum monasterii, quod in honorem sanctae et individuae Trinitatis, apud
Vindocinum castrum, pro animarum nostrarum ac parentum nostrorum remedio a novo
fundavimus, ubi et multa a nobis beneficia collata sunt, nunc quoque provisum
habemus, cartae huic utiliter imprimi curavimus. Metuentes enim operi nostro,
insurgentibus undique bellorum ingentium turbinibus, ventorum concursiones vel
aquarum intolerabilium inundationes, in quadam regionis nostrae quietioris
parte, fratribus illius loci vel rebus ipsorum mobilibus refugium tutum
quaesivimus ; quaesitum autem diu per diversa, tandem in suburbio civitatis
Andecavae [Angers], juxta portam sancti Albini, proxime murum repertum est :
ecclesia videlicet in honorem et memoriam sanctae Dei Genitricis et sanctorum
omnium dedicata, quam quidam venerabilis presbyter Girardus, cantoris officium
in matre ecclesia urbis ipsius tenens, de propriis a fundamentis extruxerat,
necnon et quasdam censuales terras sive vineas in usus pauperum adhuc vivus
coemerat, et post obitum suum universae possessionis suae summam delegaverat.
Sed quia laborem suum procuratoris egentem post se in nichilum redigendum
metuebat, sane facto suo providens, in dispositione fratrum suorum canonicorum
sancti Mauricii ecclesiam illam, cum omnibus ad se pertinentibus, sub
scripturae testimonio, indesinenter consistere voluit atque constituit, ea
scilicet ratione ut in consideratione vel electione eorum foret vel qui
presbyter ibi pro pauperibus oraret et ubicunque per totam urbem ac suburbium
ejus cubarent eorum curam diligenti intentione ageret, vel qui unus tantum ex
ipsis res ad sustentandos pauperes deputatas fideliter ministraret. Hoc sane
constitutum complendo volo nostro omnino resisteret, nisi tandem saniore
consilio utrique ecclesiae, matri, inquam, ac filiae, sufficientius
consuleretur. Ecclesia illa elemosynaris, facta posthae in perpetuum refugium
et habitatio monachorum sanctae Trinitatis et de jure canonicorum in jus eorum
legali commutatione transfusa, quicquid sibi praedictus presbyter Girardus
contulerat vel quicquid amodo collaturus est quietum et solidum ad recreandos
pauperes sive sepeliendos, sicut devotum fuerat, perpetualiter obtinebit, sic
tamen ut per monachos sanctae Trinitatis locum illum inhabitantes elemosyna
illa fideliter administretur.
Canonicis vero, pro
privilegio suo quasi amisso, pro mea sive parentum meorum remissione delictorum
quasdam damnosarum exactionum consuetudines, quas terris illorum pater meus
Fulco sive antecessores ejus violenter impresserant, animo libenti remitto
remissasque esse perenniter constituo, ita ut nec mihi nec cuilibet successorum
meorum post me ullus eas repetendi suppetat locus. Matri quoque ecclesiae
Andecavensi atque rectoribus ejus locus de quo agimus, prius ecclesia, nunc
monasterium, debitam subjectionem nullomodo denegabit ; immo per hujus
conventionis firmitudinem domni praesulis Eusebii Brunonis auctoritate et
cunctorum canonicorum sancti Mauricii unanimi consensu constitutam, sit abhinc
in perpetuum inter monachos sanctae Trinitatis atque praedictum episcopum
successoresque ejus cum omnibus sanctae sedis Andecavae in perpetuum canonicis
conjunctissima charitatis mutuae et orationum participatio, et hujus elemosynae
sicuti primitus constituta utrorumque communi provisione conservatio, ut in
aeternum permanens augeatur potius quam minuatur.
Istas consuetudines
perdonat Goffredus comes in perpetuum Deo et sancto Mauricio et canonicis
ipsius de terris illorum : apud Doadum, in curte
Spinacii, totum vinagium et totum carragium boum et asinorum et
bidamnum villanorum ad XV dies in anno, excepta submonitione pro praelio in
adversarios vel castello faciendo in marchia, ita ut non submoneantur posthac
nisi a majore vel canonico sancti Mauricii ; et de submonitione illa, si major
vel canonicus scienter deliquerit, ipsi emendent comiti et non villani ; similiter perdonat commendisiam villanorum Montis fortis
[Montfort, canton de Doué la Fontaine] ; in curte sancti Dionysii, per totam
terram canonicorum perdonat comes vaccagium totum et frumentagium et
multonagium, friscingagium et bidamnum ad XV dies in anno, sicut superius scriptum est de curte Spinacii,
scilicet submonitione pro praelio publico vel castello in marchia sui honoris
faciendo.
Signum domini
Eusebii Brunonis
S. Berengarius
archidiaconus et archiclavis. S. Goslenus decanus et presbyter. S. Girardus
cantor. S. Goscelinus archidiaconus.
S. Horatius presbyter.
S. Fulcoius capellanus. S. Radulphus presbyter. S. Odo presbyter. S. Ansierus
levita. S. Petrus levita. S. Girardus subdiaconus.
S. Bernaldus diaconus.
S. Durandus subdiaconus. S. Albertus subdiaconus. S. Goffredus acolyta. S.
Goslenus acolyta.
S. domnus Odricus abbas
sanctae Trinitatis. S. domnus Vulgrinus abbas sancti Sergii.
Signum
Goffredi comitis
S. Agnes comitissa
S. Willelmi ducis
Aquitanorum. S. Goffredi pueri fratris illius. S. Aimerici de Rupe Choardi
[Amauri de Rochechouart]. S. Aimerici de Rancon
[Amauri de Rancon]. S. Berlaii. S. Walterii Titionis. S. Ademarus
Malacapsa.
S. Adalardi de
Castrogunterii. S. Hugonis Manselli. S. Fulconis fratris ejus. S. Goffredi de
Prulliaco. S. Lisoii de Ambazio. S. Gisleberti Lobet. Airardus.
Willelmus de Parteniaco.
Willelmus filius ejus.
Rainaldus indignus
levita rogatus scripsit et signavit.
Actum Andecavi civitate,
VIII idus januarii, hoc est in sacratissimo Epiphaniorum die, anno ab
incarnatione Domini M° XL. VIIII, epacta XIIII, indictione secunda.
4. Notes
Au moyen âge (Cheruel), un collibert (libre du collier) était une personne dont le statut social le situait entre les hommes libres et les serfs, mais sans être des hommes libre. L’enfant du collibert demeurait dans l’état de collibert, même si ses parents changeaient de statut social. Les colliberts étaient traités (vente, dons, échanges) comme les vilains.
Les chartes n° 132 et 135 suggèrent la façon dont étaient considérées ces personnes. Ce qui paraît singulier, en ces circonstances, c’est à la fois :
* l’apparence nobiliaire du nom de Odon (Eudes) de Montfort ou de Girard de Montfort, qui se comportent d’ailleurs comme tels puisqu’effectuant diverses donations à la cathédrale ;
* le fait que Odon reconnaisse son ancien statut de collibert, tout en étant témoin à une charte, ce qui suppose la possession d’une capacité juridique minimale.
Une émancipation ou un affranchissement, suivis d’un anoblissement, expliquent peut-être ces faits.