Extrait du Cartulaire noir de la cathédrale St Maurice d’Angers (Urseau)

 

1. Montfort : ville et personnages

 

Charte CXXXII (19 décembre 1116 et après) (pages 156-158)

Bellay II de Montreuil, ayant contesté aux chanoines de la cathédrale leurs droits sur une famille de colliberts qui avait été partagée autrefois entre le chapître et ses ancêtres, reconnaît que ses prétentions ne sont pas justifiées et renonce, ainsi que son fils Giraud, à toute revendication ultérieure.

 

De querella pro colibertis inter canonicos et Berlaium

 

Ut oblivionis noxiae periculum solerter declinare et negligentiae damnosae caliginis importunitates cautius evadere voleamus, quae in praesenti digna memoriae agitamus literarum institutionibus summopere et absque dilatione commendare studeamus. Idereo (?) nos, canonici sancti Mauricii Andegavensis, huic cartae imprimere decernimus et posterorum nostrorum notitiae transfundere volumus qualiter.

 

Deo miserante, quasdam inquietudines frequenter instantes, quas Berlaeius de Monasteriolo nobis inferebat, viriliter terminavimus. Hic siquidem Berlaeius quamdam progeniem collibertorum nobiscum communem habere debebat ab antecessoribus suis, quam quidem homines sui per successionem ab antecessoribus Berlaeii jure hereditario fiscaliter tenebant. Hanc itaque familiam habebat et fiscaliter habuerat Emeno de ante cessoribus Berlaeii ; cujus radix Robertus pater et Altrudis mater fuerant. Porro Robertus pater de familia beati Mauricii. Altrudis de familia, quam Emeno de antecessoribus Berlaeii habebat per hereditatem, descenderat, quorum proles in filios et filias, Domino donante, fructificaverat. Ceterum facta concorditer partitione inde inter nos et ipsum Emenonem, in Castellione, in terra nostra, in domo Emenonis, diu partem illam, quae nobis cessit peculiariter, solutam et quietam pacifice possedimus ; Emeno quoque similiter suam. Per partitionem autem illam cesserunt in partem nostram Girardus et Ermengardis, altera quoque Ermengardis cognomento Grossa, Gilia et Guillelmus ; in partem vero Emenonis. Hubertus, Martinus, Orricus, Cadilo, qui et Robertus vocatus est, Hilarius. Sed de Ermengarde illa prima, quae nobis cessit, nata est quaedam Aldegardis, quam tandem domnus Berlaeius suam ancillam esse, aliquibus sibi suggerentibus, injuste reclamavit, quam avunculus illius possidebat et per sanguinis propinquitatem illam suam ancillam esse praeferebat.

 

Unde nos quidem adversus illum Berlaeium ad denarrationem in domo nostra de Daulciis convenimus ; et probata et audita utriusque partis ratione, cum judicium inde proferre praepararemus, Berlaeius judicium suscipere, sicut qui justitia minime confidebat, recusavit et quasi cum indignatione se nobis reclamantibus injuriam intulisse dissimulavit. Sed in crastina denique dominus Berlaeius ad colloquium cum domino nostro Renaldo episcopo, in conterminatione terrae suae et nostrae, ad crucem Rainfredi accessit et inter alia de quibus invicem conferebant, de frequentibus injuriis quas nobis incessanter inferebat agere coeperunt. Et tandem, Deo inspirante et domino nostro Renaldo episcopo benigne persuadente, dominus Berlaeius se nos indigne injuriasse recognovit. Et quia nos prius injuste de Tetbaudo inquietaverat, totam progeniem illam, quae nobis per partitionem, sicut superius scriptum est, contigerat, cum omni prole quae de ipsa exierat vel processura erat, quam tamen injuste calumniabatur, et praecipue illam Aldegardem, uxorem Tetbaudi Pelletarii, quam reclamabat, benigne et pacifice omnino in perpetuum solutam et quietam dimisit, et calumniam penitus deposuit. tum propter priorem calumniam de Tetbaudo sedandam et pacificandam, tum propter amorem domini nostri Renaldi episcopi, consanguinei sui.

 

Actum anno Domini M° C° XVI°, indictione IX, epacta IV°, XIV° kalendas januarii, et prius quidem ventilatum in domo nostra apud Daulcias et in crastino concessum et confirmatum ad crucem Rainfredi, Ludovico rege Francorum, Fulcone, filio Fulconis comitis, consule Andegavorum, Renaldo II, episcopo Andegavae sedis.

 

Ubi fuerunt isti praesentes  qui testes sunt de parte nostra : Renaldus episcopus. Guillelmus decanus et archidiaconus Transligerensis, Godfridus thesaurarius, Rotbertus de Vitriaco, Normannus de Doado, Otbertus, Godfridus archipresbyter de Salmuro ; isti canonici.

 

Isti quoque laici : Giraldus major ; Odo de Monteforti [Odon, ou Eude(s), de Montfort], Aldebertus serviens. De parte domini Berlaeii : ipse Berlaeius, Guido filius Laurentis. Goffridus de Sancto Laudegario [Geoffroi de St Léger], Guillelmus de Turre, Aimericus de Arthaico, et plures alii de utraque parte. Concessit hoc etiam Giraldus, filius Berlaeii, et domina Orgoillosa, uxor Berlaeii, praesente domno Berlaeio et praesente Roberto de Vitriaco, canonico nostro, et multis aliis, tam de parte nostra quam de parte Berlaeii, in camera ipsius Berlaeii, apud Monasteriolum.

 

Charte CXXXV (1125-1148) (page 224)

Audebert, fils d’Eude de Montfort, reconnaît qu’il est collibert du chapître de la cathédrale.

 

Recognitio Audeberti quod colibertus esset canonicorum

(mention du XVIIème, manuscrit 691)

 

Audebert, fils d’Eudes de Montfort, vint en chapître reconnoistre qu’il tenoit de luy la liberté et qu’il l’avoit tiré de servitude : se canonicorum collibertum esse recognovit.

 

Charte CXXXVI (1125-1148) (pages 224-225)

Eude de Montfort donne au chapître de la cathédrale le quart d’un four à Montfort, un arpent de vigne et la plus grande partie des terres qu’il possède.

 

Donum Odonis de Montfort

 

Mention dans dom Housseau (tome XIII) : “Odon de Montfort donne aux chanoines de St Maurice d’Angers la quatrième partie du four de la ville de Montfort et un arpent de vigne, sous l’évêque Ulger”.

 

Mention dans un résumé français (XVIIIème) : “Octroy qu’Eudes de Montfort fit au chapître d’une quatriesme partie d’un four à Montfort, d’un arpent de vignes qu’il avoit acquis et de toute la terre qu’il possédoit, à la réserve de la quatriesme partie d’une borderie et de ses vignobles, qu’il ne voulut pas bailler, parce qu’il les tenoit de la succession de son père”.

 

Charte CXXXVII (pages 225-226)

Donum Gaufridi comitis de iis quas habebat in curte de Ramoforti (apud Ramofortem).

 

Charte CLII (page 245)

Concernant Odon (ou Eude(s)) de Montfort

 

De Odone de Monteforti

 

Seul le titre de cette charte a été conservé, qui comporte simplement le nom de Odon de Montfort.

 

Charte CLIII (13 septembre 1082, et entre la mi-1122 et le 11 septembre 1123) (pages 245-247)

Geoffroi Ier de Tours, évêque d’Angers, transige avec Foulque IV le Réchin, comte d’Anjou, au sujet des procès d’adultère et d’usure, qui seront soumis conjointement aux juges ecclésiastiques et aux juges civils. Plus tard, cette convention ayant été violée, le comte Foulque V le Jeune, à la demande de l’évêque Renaud de Martigné, ordonne à son prévôt de l’observer fidèlement.

 

Compositio Fulconis comitis cum Gaufrido episcopo de adulteris et usurariis

 

Charte CCXXXV (1162-1177) (pages 357-359) (extraits de la charte)

Geoffroi IV la Mouche, évêque d’Angers (à partir de 1162), confirme l’accord intervenu, au sujet de la terre de la Quarte, entre le chanoines de la cathédrale et Bellay III, seigneur de Montreuil, qui, sur le point de partir à Jérusalem, reconnaît les droits du chapître sur ce domaine.

 

Notitia de terra quae dicitur Quarta

 

Goffridus, Dei gratia, Andegavensis ecclesie humilis minister, universo capitulo beati Mauritii Andegavensis, salutem.

...

Testes autem hi sunt : Richardus archidiaconus Andegavensis, ..., Odo de Sarre, Raginaldus de Monte forti (Réginald ou Raynaud de Mont fort), Martinus Gunbaudi, ..., Stephanus vicarius ;

hii sunt ex parte Berlaii : Petrus Landri, ... et alii plures.

 

2. Epinats

 

Charte IV (8 février 844) (pages 11-14) (extraits de la charte)

Charles le Chauve assure à la cathédrale d’Angers la possession des biens qu’elle avait reçus des rois ses prédécesseurs.

 

Exemplar praecepti Caroli regis de immunitate et confirmatione rerum sancti Mauricii quae sunt villa Morenna, villa Jucundiacum, villa Spinacium, medietas villae Cragarach, villa Cubiliacus, celle Camilliacus, villa Carnona, cella Calonna, cella sancti Mauricii, cella beatae Genovefae, cella beati Stephani, sub Dodone episcopo

 

In nomine sanctae ...

Ut autem quantitatis sive integritatis earumdem rerum omnis propellatur ambiguitas, earum nomina inserere huic jussimus scripto. Quae sunt ..., villa Spinacia cum omnibus appendiciis et omni integritate, ...

 

Charte XIII (14 juillet 895) (pages 32-34) (extraits de la charte)

Le roi Eude donne la villa d’Epinats à l’évêque Rainon et au chapître de la cathédrale.

 

Exemplar redditionis villae Spinacii ab Odone rege sub Rainone episcopo

 

In nomine domini Dei aeterni et salvatoris nostri Jesu Christi.

...

Raino, sanctae Andegavensium sedis episcopus, humiliter nostram celsitudinem postulavit quatinus villam nomine Spinatium ad stipenda fratrum inibi Deo et sancto Mauritio militantium concederemus.

... concedimus praedictae congregationi praenominatam villam ob remedio animae nostrae, cum omni integritate ac terris cultis et incultis, vineis, pratis, pascuis ac mancipiis utriusque sexus ad ipsam villam pertinentibus ; ...

 

Charte XXIII (1001) (pages 54-55) (extraits de la charte)

L’évêque Renaud II restitue au chapître de la cathédrale les églises d’Epinats et de Douces, que ses parents avaient usurpées.

 

Exemplar restitutionis ecclesiarum Spinacii et Daulciarum a Rainaldo II° episcopo

 

... et ecclesiae quas diximus in victualibus fratrum remaneant, quarum haec sunt nomina : ecclesia Spinacii et ecclesia Daulcis.

Ego Reginaldus episcopus, qui hanc restitutionem feci, manu (Chrismon) propria firmavi eam et subscripsi, anno episcopatus mei XXIX.

...

 

Charte XXIX (26 aôut 1023) (pages 66-67) (extraits de la charte)

A l’occasion de la dédicace de la cathédrale, Hubert de Vendôme, évêque d’Angers, renonce à certains droits qu’il exerçait sur les terres du chapître.

 

Exemplar remissionis consuetudinum de terris canonicorum ab Huberto episcopo

 

In nomine Dei summi, Hubertus, humilis Andecavensium episcopus ...

...

Proinde indulgeo illis eorumque villanis propter remissionem peccatorum meorum atque remedium animarum praenominatorum parentum meorum, quos sane voluntas divina ante de mundanae vitae incolatu assumptos ad hujus diei gaudia mecum in carne pertingere non permisit, in curte illorum Spinacio vinagii modios XV atque frumentagii modios XII singulis annis debite exinde solitos exigi.

...

 

3. Apparition simultanée des deux noms

 

La charte suivante contient, ensemble, les noms d’Epinats et Montfort. On peut aussi remarquer le nom de Rancon, qui est celui d’une famille qui fut alliée à celle de xxxx.

 

Charte XLV (6 janvier 1049) (pages 94-98)

Geoffroi Martel, comte d’Anjou, et Agnès, son épouse, du consentement de l’évêque Eusèbe Brunon et du châpitre de la cathédrale, donnent aux moines de la Trinité de Vendôme l’église Toussaint (église de Tous les Saints) qu’avait bâtie et dotée le chantre Girard, et font remise aux chanoines d’un certain nombre de coutumes à Doué, Montfort et St Denis

 

Donum Goffridi comitis de ecclesia Omnium Sanctorum monachis Vindocini

 

In Dei nomine, Goffredus (Gosfredus) divina providentia comes atque Agnes, unico mihi amore dilectissima uxor, utile valde, immo necessarium majorum exemplaribus comprobatum habemus gestae rei notitiam superstitibus in posterum pro-futuram scripturae memoriae commendare.

 

Quod igitur ad sustamentum monasterii, quod in honorem sanctae et individuae Trinitatis, apud Vindocinum castrum, pro animarum nostrarum ac parentum nostrorum remedio a novo fundavimus, ubi et multa a nobis beneficia collata sunt, nunc quoque provisum habemus, cartae huic utiliter imprimi curavimus. Metuentes enim operi nostro, insurgentibus undique bellorum ingentium turbinibus, ventorum concursiones vel aquarum intolerabilium inundationes, in quadam regionis nostrae quietioris parte, fratribus illius loci vel rebus ipsorum mobilibus refugium tutum quaesivimus ; quaesitum autem diu per diversa, tandem in suburbio civitatis Andecavae [Angers], juxta portam sancti Albini, proxime murum repertum est : ecclesia videlicet in honorem et memoriam sanctae Dei Genitricis et sanctorum omnium dedicata, quam quidam venerabilis presbyter Girardus, cantoris officium in matre ecclesia urbis ipsius tenens, de propriis a fundamentis extruxerat, necnon et quasdam censuales terras sive vineas in usus pauperum adhuc vivus coemerat, et post obitum suum universae possessionis suae summam delegaverat. Sed quia laborem suum procuratoris egentem post se in nichilum redigendum metuebat, sane facto suo providens, in dispositione fratrum suorum canonicorum sancti Mauricii ecclesiam illam, cum omnibus ad se pertinentibus, sub scripturae testimonio, indesinenter consistere voluit atque constituit, ea scilicet ratione ut in consideratione vel electione eorum foret vel qui presbyter ibi pro pauperibus oraret et ubicunque per totam urbem ac suburbium ejus cubarent eorum curam diligenti intentione ageret, vel qui unus tantum ex ipsis res ad sustentandos pauperes deputatas fideliter ministraret. Hoc sane constitutum complendo volo nostro omnino resisteret, nisi tandem saniore consilio utrique ecclesiae, matri, inquam, ac filiae, sufficientius consuleretur. Ecclesia illa elemosynaris, facta posthae in perpetuum refugium et habitatio monachorum sanctae Trinitatis et de jure canonicorum in jus eorum legali commutatione transfusa, quicquid sibi praedictus presbyter Girardus contulerat vel quicquid amodo collaturus est quietum et solidum ad recreandos pauperes sive sepeliendos, sicut devotum fuerat, perpetualiter obtinebit, sic tamen ut per monachos sanctae Trinitatis locum illum inhabitantes elemosyna illa fideliter administretur.

 

Canonicis vero, pro privilegio suo quasi amisso, pro mea sive parentum meorum remissione delictorum quasdam damnosarum exactionum consuetudines, quas terris illorum pater meus Fulco sive antecessores ejus violenter impresserant, animo libenti remitto remissasque esse perenniter constituo, ita ut nec mihi nec cuilibet successorum meorum post me ullus eas repetendi suppetat locus. Matri quoque ecclesiae Andecavensi atque rectoribus ejus locus de quo agimus, prius ecclesia, nunc monasterium, debitam subjectionem nullomodo denegabit ; immo per hujus conventionis firmitudinem domni praesulis Eusebii Brunonis auctoritate et cunctorum canonicorum sancti Mauricii unanimi consensu constitutam, sit abhinc in perpetuum inter monachos sanctae Trinitatis atque praedictum episcopum successoresque ejus cum omnibus sanctae sedis Andecavae in perpetuum canonicis conjunctissima charitatis mutuae et orationum participatio, et hujus elemosynae sicuti primitus constituta utrorumque communi provisione conservatio, ut in aeternum permanens augeatur potius quam minuatur.

 

Istas consuetudines perdonat Goffredus comes in perpetuum Deo et sancto Mauricio et canonicis ipsius de terris illorum : apud Doadum, in curte Spinacii, totum vinagium et totum carragium boum et asinorum et bidamnum villanorum ad XV dies in anno, excepta submonitione pro praelio in adversarios vel castello faciendo in marchia, ita ut non submoneantur posthac nisi a majore vel canonico sancti Mauricii ; et de submonitione illa, si major vel canonicus scienter deliquerit, ipsi emendent comiti et non villani ; similiter perdonat commendisiam villanorum Montis fortis [Montfort, canton de Doué la Fontaine] ; in curte sancti Dionysii, per totam terram canonicorum perdonat comes vaccagium totum et frumentagium et multonagium, friscingagium et bidamnum ad XV dies in anno, sicut superius scriptum est de curte Spinacii, scilicet submonitione pro praelio publico vel castello in marchia sui honoris faciendo.

 

Signum domini

Eusebii Brunonis

S. Berengarius archidiaconus et archiclavis. S. Goslenus decanus et presbyter. S. Girardus cantor. S. Goscelinus archidiaconus.

S. Horatius presbyter. S. Fulcoius capellanus. S. Radulphus presbyter. S. Odo presbyter. S. Ansierus levita. S. Petrus levita. S. Girardus subdiaconus.

S. Bernaldus diaconus. S. Durandus subdiaconus. S. Albertus subdiaconus. S. Goffredus acolyta. S. Goslenus acolyta.

S. domnus Odricus abbas sanctae Trinitatis. S. domnus Vulgrinus abbas sancti Sergii.

Signum

Goffredi comitis

S. Agnes comitissa

S. Willelmi ducis Aquitanorum. S. Goffredi pueri fratris illius. S. Aimerici de Rupe Choardi [Amauri de Rochechouart]. S. Aimerici de Rancon [Amauri de Rancon]. S. Berlaii. S. Walterii Titionis. S. Ademarus Malacapsa.

S. Adalardi de Castrogunterii. S. Hugonis Manselli. S. Fulconis fratris ejus. S. Goffredi de Prulliaco. S. Lisoii de Ambazio. S. Gisleberti Lobet. Airardus.

Willelmus de Parteniaco. Willelmus filius ejus.

Rainaldus indignus levita rogatus scripsit et signavit.

Actum Andecavi civitate, VIII idus januarii, hoc est in sacratissimo Epiphaniorum die, anno ab incarnatione Domini M° XL. VIIII, epacta XIIII, indictione secunda.

 

4. Notes

 

Au moyen âge (Cheruel), un collibert (libre du collier) était une personne dont le statut social le situait entre les hommes libres et les serfs, mais sans être des hommes libre. L’enfant du collibert demeurait dans l’état de collibert, même si ses parents changeaient de statut social. Les colliberts étaient traités (vente, dons, échanges) comme les vilains.

 

Les chartes n° 132 et 135 suggèrent la façon dont étaient considérées ces personnes. Ce qui paraît singulier, en ces circonstances, c’est à la fois :

 

* l’apparence nobiliaire du nom de Odon (Eudes) de Montfort ou de Girard de Montfort, qui se comportent d’ailleurs comme tels puisqu’effectuant diverses donations à la cathédrale ;

 

* le fait que Odon reconnaisse son ancien statut de collibert, tout en étant témoin à une charte, ce qui suppose la possession d’une capacité juridique minimale.

 

Une émancipation ou un affranchissement, suivis d’un anoblissement, expliquent peut-être ces faits.